Chú trọng dinh dưỡng cho trẻ từ khi nào?
“Dinh dưỡng (DD) sớm” là khái niệm thể hiện sự đảm bảo DD tối tưu ngay từ giai đoạn đầu tiên của chu kỳ vòng đời. Điều này đòi hỏi chăm sóc DD cho phụ nữ trước khi mang thai (thậm chí từ tuổi vị thành niên) và trong thời kỳ mang thai.
Tiếp cận DD theo vòng đời, tức là nhấn mạnh tới mối liên quan khăng khít giữa các giai đoạn của cuộc đời về mặt DD. Do đó, chế độ DD hợp lý và lối sống lành mạnh cần được quan tâm ở mọi lứa tuổi.
DD quan trọng nhất ở giai đoạn nào của vòng đời?
Con người từ khi sinh ra đến khi già đi tùy thuộc vào cách phân loại tuổi tác nhưng nhìn chung phải trải qua các giai đoạn: bào thai trong bụng mẹ, trẻ nhỏ, trẻ trước tuổi học, học sinh tiểu học, rồi đến trẻ vị thành niên, sau đến trưởng thành và tuổi già.
Câu hỏi đặt ra là DD quan trọng nhất đối với giai đoạn nào của vòng đời? Chúng ta có thể khẳng định là giai đoạn nào cũng cần được chăm sóc và có chế độ DD hợp lý. Tuy nhiên, đối với mỗi giai đoạn đều có những đặc điểm riêng và trong từng hoàn cảnh cụ thể thì phải xem xét ưu tiên cho đối tượng nào.
Ví dụ: trong điều kiện khó khăn, thiếu hụt thực phẩm thì bà mẹ có thai, nuôi con bú và trẻ nhỏ cần được ưu tiên hơn, vì những đối tượng này có nguy cơ cao hơn và nếu thiếu DD kéo dài sẽ ảnh hưởng đến phát triển của trẻ ở các giai đoạn sau, đồng thời ảnh hưởng đến các thế hệ sau này. Kết quả của nhiều nghiên cứu cho thấy những trẻ bị suy dinh dưỡng (SDD) khi nhỏ, đặc biệt trong 2 năm đầu sau khi sinh sẽ có nguy cơ cao trở thành những trẻ tuổi vị thành niên bị còi cọc; những nữ vị thành niên còi cọc sẽ có nguy cơ phát triển thành những phụ nữ thấp bé nhẹ cân và hậu quả là sinh ra những trẻ bị SDD bào thai (có cân nặng sơ sinh thấp). Những trẻ có cân nặng sơ sinh thấp lại có nguy cơ SDD cao hơn. Do vậy, đó là một vòng xoắn luẩn quẩn khi bị thiếu hụt DD kéo dài ở những cộng đồng nghèo.
“DS sớm” để đảm bảo dinh dưỡng cho trẻ
Các nhà nghiên cứu DD cho thấy phát triển cơ thể trẻ em kể từ lúc phát triển của bào thai liên quan rất chặt chẽ với tình trạng DD và sức khỏe của người mẹ, đặc biệt trong 3 tháng đầu của thai kỳ và giai đoạn trước khi mang thai, trong đó 3 tháng thai đầu là điều kiện tiên quyết, quyết định sự phát triển chiều cao, cân nặng sơ sinh của trẻ và làm hạn chế cả tình trạng sinh non.
DD thiếu hụt bắt đầu từ trong bào thai, ảnh hưởng suốt cả cuộc đời, đặc biệt ở các em gái và phụ nữ, tác động không chỉ cuộc đời một người, tức là bản thân của người phụ nữ đó mà còn cả thế hệ mai sau.
Năm 1968, GS. Barker (người Anh) thu thập trên 16.000 hồ sơ bệnh tật và các rối loạn chuyển hóa ở người trưởng thành đối chiếu với hồ sơ của chính những người đó khi mới sinh ra đã nhận thấy những đứa trẻ có cân nặng sơ sinh thấp và khi 1 tuổi bị nhẹ cân thì có nguy cơ bị mắc các bệnh tim mạch và huyết áp sau này cao hơn.
GS. Barker đã đưa ra “Giả thuyết lập trình trong thời kỳ bào thai”; có nghĩa là khi sinh ra mỗi người đã được “lập trình” về phát triển thể lực, về tình trạng DD và sức khỏe giai đoạn sau này. Đặc biệt khi bào thai bị tổn thương hay thiếu hụt DD, thiếu vi chất DD vào các thời điểm quyết định hoặc nhạy cảm của tăng trưởng sẽ để lại hậu quả lâu dài, ảnh hưởng đến cấu trúc và chức phận của cơ thể.
Trong điều kiện thiếu DD, sự phát triển và chuyển hóa của bào thai sẽ thích nghi với môi trường bên trong tử cung lúc bấy giờ nhưng sự thích nghi đó phải trả giá về sau, đó là sự tăng nguy cơ các bệnh mạn tính ở người trưởng thành và tuổi già. Tuy nhiên, không có nghĩa là khi đã lập trình về tình trạng DD và sức khỏe rồi thì không thể thay đổi. Ví dụ khi sinh ra chị A đã được lập trình là sau này sẽ có “nguy cơ béo phì” thì không có nghĩa là “chị A chắc chắn bị béo phì”, không thể có tình trạng DD tốt nếu chị ấy kiểm soát được chế độ ăn uống và rèn luyện thể dục thể thao hay hoạt động thể lực một cách hợp lý. Chính vì vậy, mới có những chương trình và dự án DD sức khỏe để cải thiện tình trạng DD của nhân dân.
DD trong thai kỳ
Ở giai đoạn này, tình trạng DD và sức khỏe của người mẹ có ảnh hưởng trực tiếp đến thai nhi. Đứa trẻ cảm nhận, giao tiếp, đặc biệt là với thế giới bên ngoài thông qua người mẹ. Do đó, khẩu phần ăn của bà mẹ ảnh hưởng trực tiếp đến phát triển của bào thai. Những bà mẹ có chế độ DD hợp lý: được bổ sung các chất DD một cách đầy đủ sẽ sinh ra những đứa con khỏe mạnh, thông minh. Thiếu DD trong giai đoạn mang thai sẽ làm trẻ chậm lớn và tuổi dậy thì cũng muộn hơn so với trẻ đã đủ DD.
DD trong 3 tháng đầu và 3 tháng giữa thai kỳ: Trong giai đoạn này, vi chất DD rất quan trọng đối với sự phát triển thai nhi. Khi bị thiếu hụt các vi chất DD làm tăng rủi ro đối với phát triển chiều cao (hạn chế tiềm năng phát triển vóc dáng); còn thiếu iốt làm giảm khả năng phát triển trí não, thai chết lưu.
DD 3 tháng cuối thai kỳ: Trong 3 tháng cuối thai kỳ, bên cạnh nhu cầu về các chất DD thì đáp ứng nhu cầu năng lượng là rất quan trọng. Tình trạng thiếu năng lượng và công việc nặng nhọc của bà mẹ, có thể làm tăng nguy cơ trẻ sinh nhẹ cân (dưới 2.500g).
Các yếu tố chăm sóc sau khi sinh: DD đầy đủ cho trẻ sau sinh cùng với các chăm sóc y tế cần thiết giúp trẻ phát triển hết tiềm năng như đã được định hình từ giai đoạn bào thai trong bụng mẹ. Một quá trình khi đang ở giai đoạn phát triển nhanh nhất, thường là thời kỳ rủi ro nhất thường gọi là thời kỳ mấu chốt.
Tóm lại, để có thể trở thành những người có ích cho xã hội, tức là phát triển đầy đủ cả về thể chất lẫn tinh thần và đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của xã hội hiện đại; thì việc nâng cao thể lực, trí lực cho mọi người hôm nay và những thế hệ mai sau là một việc rất quan trọng. Chăm sóc DD sớm là đầu tư cho phát triển của thế hệ mai sau về cả thể lực và trí lực, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống, cải thiện tầm vóc của người Việt Nam.