Phải làm gì khi bị ngộ độc cá nóc?

Cá nóc (có nơi gọi là cá cóc, cá bống biển, cá đùi gà), với hàng trăm loài trên thế giới. Ở Việt Nam có gần 70 loài khác nhau. Cá nóc sống ở nước mặn nhiều hơn ở nước ngọt.

Loài cá nóc độc người dân ăn thường có thân 4 – 40cm, chắc, váy ngắn, đầu to, mắt lồi, thịt trắng. Chất độc của cá tập trung ở da, ruột, gan, cơ bụng, tinh hoàn và nhiều nhất ở trứng cá, vì vậy con mái độc hơn con trống và đặc biệt mùi cá đẻ trứng. Chất độc đó gọi là tetrodotoxin (TTX).

Chất độc tetrodotoxin (TTX) C₁₁H₁₇O₈N₃ là chất độc thần kinh, rất độc, gây tử vong cao, chất này cũng được phân lập từ một số loại vi khuẩn, ở da và nội tạng con sa giông, kỳ nhông, bạch tuộc vòng xanh...

Tetrodotoxin không phải là protein, tan trong nước, không bị nhiệt phá hủy, nấu chín hay phơi khô, sấy, độc chất vẫn tồn tại (có thể bị phân hủy trong môi trường kiềm hay acid mạnh).

Sau khi ăn cá nóc có TTX, chất độc này hấp thụ nhanh qua đường ruột, dạ dày trong 5 – 15 phút. Đỉnh cao TTX trong máu là 20 phút và thải tiết qua nước tiểu sau 30 phút tới 3 – 4 giờ. Ăn cá nóc có TTX từ 4 – 7giờ sẽ gây ra triệu chứng ngộ độc. Theo cơ quan Quản lý thuốc và thực phẩm Mỹ liều tử vong đối với người là 1 – 2mg.

Nguyên nhân tử vong do ngộ độc cá nóc là: liệt cơ hô hấp và hạ huyết áp.

Triệu chứng nhẹ: xuất hiện sớm sau ăn cá nóc (tuơi, khô, mắm cá) từ 5 – 10 phút, muộn hơn có thể đến 3 giờ:

- Tê lưỡi, miệng, môi, mặt, tê ngón và bàn tay, ngón chân và bàn chân.

- Đau đầu, vã mồ hôi.

- Đau bụng, buồn nôn và nôn, tăng tiết nước bọt.

Triệu chứng nặng:

- Loạn ngôn, mất phối hợp, mệt lả.

- Yếu cơ, liệt cơ tiến triển, suy hô hấp tím, ngừng thở, co giật.

- Mạch chậm, huyết áp hạ và hôn mê.

Có thể xuất hiện: tăng huyết áp do thiếu oxy hoặc ở người bệnh đã có bệnh tăng huyết áp từ trước.

Hướng dẫn xử trí:

- Tại nơi ăn cá:

Ngay khi có dấu hiệu đầu tiên: tê môi, tê tay (người bệnh vẫn còn tỉnh): gây mê, đề phòng bệnh nhân bị sặc (để bệnh nhân nằm tư thế nghiêng, đầu thấp).

Than hoạt (bột hay nhũ):

• Người lớn: uống 30g + 250ml nước sạch quấy đều.
• Trẻ 1 – 12 tuổi: uống 25g pha với 100 – 200ml nước sạch quấy đều.
• Trẻ dưới 1 tuổi: uống 1g/kg pha với 50ml nước sạch quấy đều.

Có thể cho người lớn và trẻ em trên 12 tuổi uống một lọ than hoạt nhũ 30ml.

Đưa người bị ngộ độc đến bệnh viện.

Uống than hoạt sớm trong vòng 1 giờ sau khi ăn cá sẽ có hiệu quả cao, loại bỏ chất độc, chống chỉ định khi người bệnh đã hôn mê hay rối loạn ý thức.

Nếu người bệnh có rối loạn ý thức, hôn mê, thở yếu hoặc ngừng thở, tím: thổi ngạt miệng hay miệng mũi qua canun Mayo hai chiều.

Trên xe cấp cứu:

- Đảm bảo hô hấp.

- Đảm huyết động.

Đề phòng ngộ độc cá nóc

- Biện pháp tốt nhất là không ăn cá nóc.

- Khi ăn phải cá nghi là cá nóc (có dấu hiệu tê môi, tê bàn tay): gây nôn và uống thuốc giải độc ngay (than hoạt và sorbitol) đồng thời phải đến ngay bệnh viện – Khoa Hồi sức Cấp cứu, Chống độc để xử trí.

- Người đi biển đánh cá, mỗi gia đình nên có một túi cấp cứu bao gồm: than hoạt nhũ, canun Mayop hai chiều.

- Không được phơi khô cá nóc làm cá thường, không làm chả cá nóc, cá nóc để bán.

Sau khi ăn thịt cá nóc 5 phút đến 4 giờ, người trúng độc sẽ cảm thấy đau nhói trên mặt, chân tay, thở gấp, tê, ngứa môi...

Cứ vào tháng 5-6 hay tháng 9-10, cá nóc lại vào mùa ở những vùng biển nhiệt đới nói chung, trong đó có Việt Nam. Việc đánh bắt và buôn bán cá nóc khi chưa hiểu rõ về loài cá này đã gây ra nhiều ca tử vong trên cả nước vì ngộ độc.

Nguyên nhân ngộ độc từ cá nóc

Bạn ăn phải nội tạng: gan, thận… và mắt, mang, da, máu có chứa độc tố Tetrodotoxin, chỉ cần 1-2mg độc tố này sẽ giết chết tính mạng. Độc tố này còn chứa nhiều ở nội tạng con sa giông, kỳ nhông, bạch tuộc vòng xanh…

Ngư dân thường chủ quan bỏ qua bước bảo quản cá nóc trước khi cắt bỏ phần chứa độc tố của chúng. Thực tế, khi đánh bắt, nhiều khi ngư dân để cá ươn, dập nát thành mớ hỗn độn, độc tố nhanh chóng ngấm vào thịt cá. Nên, bạn có cắt bỏ những bộ phận chứa độc tố ở cá nóc thì nguy cơ ngộ độc vẫn không thể tránh khỏi.

Nhằm loại bỏ độc tố, nhiều ngư dân sử dụng cách phơi khô. Thực tế, khi phơi khô cá nóc, độc tố Tetrodotoxin vẫn không bị giảm. Thậm chí nó còn có thể khiến bạn khi bị ngộ độc thêm qua tiếp xúc tay chân trong quá trình phơi cá, nếu sau đó bạn không vệ sinh sạch sẽ.

Độc tố cá nóc có tính bền vững cao. Vì thế, biện pháp ‘ăn chín uống sôi’ cá nóc là chưa đủ. Đun sôi ở nhiệt độ 100^oC trong 6 giờ liên tục, độc tố mới giảm một nửa. Muốn độc tố hết hoàn toàn, bạn phải tăng tốc lên mức 200^oC trong vòng 10 phút liên tục.

Vì sao nhiều người chết vì ăn cá nóc? Từ trước đến nay, ngộ độc do cá nóc chưa có loại thuốc đặc hiệu nào giải độc. Biện pháp chữa trị hiện nay chỉ là súc rửa dạ dày hoặc dùng than hoạt tính thải bớt độc tố, hô hấp nhân tạo, truyền dịch nhằm tăng sức đề kháng cho người bệnh. Vì thế, ngộ độc khi ăn loại cá này vô cùng nguy hiểm.

Hiện tượng xảy ra khi trúng độc cá nóc

Sau khi ăn 5 phút đến 4 giờ, người trúng độc sẽ cảm thấy đau nhói trên mặt, chân tay, thở gấp, tê, ngứa môi và phía trong miệng, yếu, liệt cơ hoành và cơ ngực, hạ huyết áp, vỡ mạch máu… Nặng hơn là cảm giác chóng mặt, nghẹt thắt lồng ngực, chảy nước dãi, sùi bọt mép, run giật, cứng hàm, cứng lưỡi, đồng tử co, liệt vận động nhãn cầu. Hiện tượng nặng nhất, chiếm đến 60% là liệt toàn thân, chân tay không hoạt động, da tím tái, liệt cơ hô hấp, trụy tim mạch và tử vong. Hiện tượng tử vong có khi chỉ xảy ra vẻn vẹn từ 30 phút đến 1 giờ.

Phòng tránh ngộ độc cá nóc

- Nếu không may bị trúng độc cá nóc, người bệnh cần được uống than hoạt càng sớm càng tốt sẽ có hiệu quả cao trong việc chống độc lan vào cơ thể. Cụ thể:

Người lớn: 30g + 250 ml nước, quấy đều và uống.

Trẻ từ 1-12 tuổi: 25g + 200ml nước, quấy đều.

Trẻ dưới 1 tuổi: 1g/kg cân nặng của trẻ + 50ml nước, quấy đều và uống.

Ngoài ra, người lớn và trẻ em trên 12 tuổi có thể uống một lọ than hoạt nhũ 30ml.

Sau khi cho uống xong, người bệnh cần nhanh chóng được đưa đến cơ sở y tế. Than hoạt tính chống chỉ định cho những người bệnh đã hôn mê, rối loạn ‎ ý thức.

Trên đường đến bệnh viện, xe cấp cứu phải có dụng cụ đảm bảo hô hấp.

- Nếu bạn chưa từng bị trúng độc cá nóc, cách phòng tránh tốt nhất là không nên ăn loại cá này. Khoa học chưa có thông tin nào cho rằng cá nóc là loại cá thần kỳ cho sức khỏe nếu chế biến đúng cách, không bị ngộ độc. Còn việc ăn cá nóc khiến bạn cảm thấy thơm ngon hơn tất cả các loại cá khác thì là tùy thuộc vào cảm giác, khẩu vị của mỗi người. Đừng vì quảng cáo mật ngọt khi chưa hiểu rõ về nó mà chuốc họa vào thân.

Bạn cũng không nên ăn các loại cá mà nghi ngờ là cá nóc. Nếu không may khi ăn những loại cá này mà bạn cảm thấy ngứa họng, tê môi, tê lưỡi, hãy gây nôn bằng cách dùng tay ngoáy sâu vào họng, uống than hoạt tính giải độc và nhanh chóng đến bệnh viện.

Với ngư dân: nên loại bỏ cá nóc ngay khi kéo lưới, đánh bắt và khi phơi khô cá. Không làm chả cá nóc, bột cá nóc hoặc các sản phẩm khác từ cá nóc.